Με αφορμή το ντοκυμαντέρ της Βασιλικής Γιακουμάκη
«Ετς Αχαίμ. Το δέντρο της ζωής» (2005)
Γιώργος Αγγελόπουλος
Πανεπιστήμιο Μακεδονίας
Θέλω να ευχαριστήσω την ομάδα μελέτης της ιστορίας των Εβραίων της Ελλάδας αλλά και τους συντελεστές των πέντε ντοκυμαντέρ (παρόντες και απόντες) που με τη διοργάνωση αυτού του διημέρου μας έδωσαν την ευκαιρία αναστοχασμού όχι μόνο για τους Εβραίους της Ελλάδας αλλά και για την πόλη μας, το παρελθόν και – με έμμεσο τρόπο - για το μέλλον της. Θα μοιραστώ σύντομα μαζί σας ορισμένες σκέψεις και αντιδράσεις μου με αφορμή το ντοκυμαντέρ της Βασιλικής Γιακουμάκη διευκρινίζοντας εξ αρχής ότι η δική μου ματιά περνάει μέσα από συγκεκριμένα «φίλτρα»: διαβάζω το συγκεκριμένο ντοκυμαντέρ έχοντας υπόψη μου το υπόλοιπο έργο της Γιακουμάκη, έργο που δεν αφορά τους Εβραίους αλλά συνολικότερα ζητήματα πολιτικών ταυτότητας στην Ελλάδα.
Ξεκινώ με μια διαπίστωση και στη συνέχεια θα θέσω δύο ζητήματα προς συζήτηση μέσα στον περιορισμένο χρόνο του δεκάλεπτου (περιορισμός που τέθηκε από τους διοργανωτές). Η διαπίστωση, κοινή υποθέτω σε όλους μας, αφορά στο ότι το συγκεκριμένο ντοκυμαντέρ διαφοροποιείται αισθητά από όλα όσα είδαμε χθες και σήμερα. Η διαφοροποίηση αυτή καταρχήν αφορά το πραγματολογικό κομμάτι (τα γεγονότα): η αφήγηση για τα του παρελθόντος είναι σχετικά περιορισμένη (χωρίς αυτό να αδικεί ή να μειώνει το δράμα της ολοκληρωτικής γενοκτονίας μιας κοινότητας) ενώ ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στο παρόν και με έναν έμμεσο τρόπο και στο μέλλον. Η δεύτερη σημαντική διαφοροποίηση που υπάρχει αφορά το ρόλο του σκηνοθέτη – ερευνητή στο ντοκυμαντέρ. Η Γιακουμάκη δεν προέρχεται από την κοινότητα για την οποία μιλάει. Δίνει το λόγο στους ίδιους τους πρωταγωνιστές της υπόθεσης (τάση κοινή σε πολλά εθνογραφικά ντοκυμαντέρ), την ακούμε ορισμένες μόνο φορές να κάνει κάποιες ερωτήσεις και τη βλέπουμε μόνο μια φορά στο φακό, είναι η στιγμή μιας προσευχής στη συναγωγή. Η πλειοψηφία άλλωστε των πρωταγωνιστών της έχει μια οριακή σχέση με την Εβραϊκή κοινότητα της Κρήτης. Σας θυμίζω ότι βλέπουμε και ακούμε μια μισο-ρωσίδα - μισο-εβραία ερευνήτρια, μια Ελληνο-εβραία μεγαλωμένη στη Γερμανία, ένα Νεοϋρκέζο φοιτητή που δηλώνει «πολιτισμικά Εβραίος», μια Ζακυνθινής εβραϊκής καταγωγής εθελόντρια της οποίας η οικογένεια συλλογικά προσπάθησε να μάθει ελληνικά, μια μη-θρησκευόμενη (κατά δήλωσή της) γραμματέα της Συναγωγής, μια Ιρλανδέζα Καθολική, ένα Γάλλος ερευνητής θεολογικών ζητημάτων και δύο κοινωνικούς ανθρωπολόγους (τoν Nικήτα και τον Παυσανία). Η τρίτη διαφοροποίηση κατά τη γνώμη μου αφορά τους αργούς ρυθμούς του φιλμ που επιτρέπει στην κάμερα να εστιάσει στις γάτες, στον κήπο, στα ράφια της βιβλιοθήκης κ.α. Αν αντιπαραβάλουμε αυτό το στοιχείο με το γρήγορο ρυθμό της ταινίας του Σοφιανόπουλου μπορούμε να καταλάβουμε γιατί οι ταινίες του Σοφιανόπουλου και του Amaraggi που χθες είδαμε, παράγουν περισσότερη και πιο έντονη συναισθηματική φόρτιση. Θα επικαλεστώ ένα μικρό κείμενο σχόλιο που η Ρίκα Μπενβενίστε δημοσίευσε πριν από 9 χρόνια στην Αυγή της Κυριακής (1/3/1998) με αφορμή την πρεμιέρα της ταινίας του Σοφιανόπουλου, σχόλιο στο οποίο η Ρίκα επισήμανε ότι «ο ταχύς ρυθμός του φιλμ αποδεικνύει αδιαφορία για αυτούς τους ανθρώπους και προσηλώνεται στο συγκινησιακό». Αυτό νομίζω το αποφεύγει η Γιακουμάκη.
Περνώ στα δύο ζητήματα που θέλω να καταθέσω στη συζήτηση. Ζήτημα πρώτο: ο λόγος περί πολυπολιτισμικότητας. Ακούμε στο ντοκυμαντέρ να γίνεται πολύς λόγος για την «πολυπολιτισμική Κρήτη του 19ου – αρχών του 20ου αιώνα», ακούμε ότι «η πολυ-εθνοτική ιστορία της Κρήτης φτάνει στο τέλος της με τη διάλυση των Αυτοκρατοριών» και ότι με τη γενοκτονία «έχασαν κάτι στα Χανιά, όχι μόνο τους Εβραίους αλλά και την πολυπολιτισμική τους κοινότητα». Κάποιος από τους εθελοντές μάλιστα επισημαίνει ότι «η συναγωγή είναι η συνέχεια της ιστορίας της πόλης». Ταυτόχρονα βλέπουμε φωτογραφίες ενός Καθολικού μοναχού, Μουσουλμάνων κρατικών υπαλλήλων, Χριστιανών Ορθόδοξων προεστών, μιας εκδήλωσης με μια μπάντα και σημαίες των τότε μεγάλων δυνάμεων κλπ. Δεν έχω καμία αμφιβολία ότι η κοινωνία των Χανίων μέχρι το 1922 – 1943 δεν ήταν εθνικά και πολιτισμικά ομοιογενής. Συνιστά όμως αυτό μια κατάσταση πολυπολιτισμικότητας με τη σημερινή έννοια του όρου; Θα έλεγα πως όχι, γιατί η πολυπολιτισμικότητα προϋποθέτει αφενός την ύπαρξη πολιτισμικά ξεχωριστά πληθυσμών, και αφετέρου την εσωτερική ομοιογένεια αυτών των πληθυσμών. Είναι όμως γνωστό ότι οι πληθυσμοί στην Κρήτη μοιράζονταν πολλά πολιτισμικά στοιχεία, αυτή η κατάσταση δημιούργησε άλλωστε και τη λέξη «syncretism» στα αγγλικά, λέξη που ως αντιδάνειο πέρασε και στα ελληνικά. Αυτό που μάλλον διαφοροποιούσε τους μεν από τους δε ήταν η θρησκεία. Οι επισημάνσεις αυτές έχουν ειπωθεί και γραφτεί από πολλούς ιστορικούς, Εμένα ως μη ιστορικό με ενδιαφέρει γιατί αυτή η συζήτηση περί πολυπολιτισμικότητας προβάλλεται στο παρελθόν και τι εξυπηρετεί για το παρόν και το μέλλον μας. Το αφήνω εδώ, ανοιχτό στην κουβέντα.
Το δεύτερο ζήτημα που θέλω να θέσω συνοψίζεται σε δύο φράσεις που ακούμε στο φίλμ, τη μια την έχω ήδη επισημάνει. «Έχασαν ΚΑΤΙ στα Χανιά…» και «η Ετς Χαγίιμ αποδείχθηκε ΧΡΗΣΙΜΗ». Αναρωτιέμαι τι είναι αυτό που χάθηκε στα Χανιά με τη γενοκτονία και τι είναι αυτό που βρέθηκε με την επαναλειτουργία της Ετς Χαγιίμ. Να το παραφράσω, θα με ενδιέφερε να συζητήσουμε για το «τι έχει να πει και σε τι μπορεί να αποδειχθεί χρήσιμο το συγκεκριμένο ντοκυμαντέρ στους Έλληνες Εβραίους σήμερα» και «τι έχει να πει και σε τι μπορεί να αποδειχθεί χρήσιμο το συγκεκριμένο ντοκυμαντέρ στους μη Εβραίους Έλληνες σήμερα». Αφήνω και αυτό το ζήτημα ανοιχτό προς συζήτηση.
Τελειώνω με μια φράση που μου έμεινε στο μυαλό από την πρώτη φορά που είδα τα ντοκυμαντέρ. Ο Σταυρουλάκης επισημαίνει ότι όταν σκεφτόταν το μέλλον του κτηρίου της συναγωγής ο Ραβίνος της Θεσσαλονίκης του είχε πει πως «αν τη φτιάξεις συναγωγή θα πρέπει να προσεύχεται σε αυτήν αλλά θα είναι ολομόναχος» (all alone). Ο Σταυρουλάκης τη στιγμή που παίρνει την απόφαση να κάνει το κτήριο συναγωγή δεν γνωρίζει αν θα μπορέσει να προσελκύσει εθελοντές και να δημιουργήσει τον κύκλο των ανθρώπων που βλέπουμε στο φιλμ. Αποδέχεται μια πρόκληση – πρόσκληση για ένα αβέβαιο μέλλον. Το «μέλλον είναι άλλωστε ανοιχτό, το παρόν με ενδιαφέρει» λέει σε δύο τουλάχιστον διαφορετικά καρέ του ντοκυμαντέρ. Τη στιγμή που κάνει αυτή τη δήλωση έχει ένα μικρό μειδίαμα στο πρόσωπο. Για αυτό όμως το μειδίαμα αλλά και άλλα ζητήματα θα σας μιλήσει η Ρίτσα Δέλτσου.
«Ετς Αχαίμ. Το δέντρο της ζωής» (2005)
Γιώργος Αγγελόπουλος
Πανεπιστήμιο Μακεδονίας
Θέλω να ευχαριστήσω την ομάδα μελέτης της ιστορίας των Εβραίων της Ελλάδας αλλά και τους συντελεστές των πέντε ντοκυμαντέρ (παρόντες και απόντες) που με τη διοργάνωση αυτού του διημέρου μας έδωσαν την ευκαιρία αναστοχασμού όχι μόνο για τους Εβραίους της Ελλάδας αλλά και για την πόλη μας, το παρελθόν και – με έμμεσο τρόπο - για το μέλλον της. Θα μοιραστώ σύντομα μαζί σας ορισμένες σκέψεις και αντιδράσεις μου με αφορμή το ντοκυμαντέρ της Βασιλικής Γιακουμάκη διευκρινίζοντας εξ αρχής ότι η δική μου ματιά περνάει μέσα από συγκεκριμένα «φίλτρα»: διαβάζω το συγκεκριμένο ντοκυμαντέρ έχοντας υπόψη μου το υπόλοιπο έργο της Γιακουμάκη, έργο που δεν αφορά τους Εβραίους αλλά συνολικότερα ζητήματα πολιτικών ταυτότητας στην Ελλάδα.
Ξεκινώ με μια διαπίστωση και στη συνέχεια θα θέσω δύο ζητήματα προς συζήτηση μέσα στον περιορισμένο χρόνο του δεκάλεπτου (περιορισμός που τέθηκε από τους διοργανωτές). Η διαπίστωση, κοινή υποθέτω σε όλους μας, αφορά στο ότι το συγκεκριμένο ντοκυμαντέρ διαφοροποιείται αισθητά από όλα όσα είδαμε χθες και σήμερα. Η διαφοροποίηση αυτή καταρχήν αφορά το πραγματολογικό κομμάτι (τα γεγονότα): η αφήγηση για τα του παρελθόντος είναι σχετικά περιορισμένη (χωρίς αυτό να αδικεί ή να μειώνει το δράμα της ολοκληρωτικής γενοκτονίας μιας κοινότητας) ενώ ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στο παρόν και με έναν έμμεσο τρόπο και στο μέλλον. Η δεύτερη σημαντική διαφοροποίηση που υπάρχει αφορά το ρόλο του σκηνοθέτη – ερευνητή στο ντοκυμαντέρ. Η Γιακουμάκη δεν προέρχεται από την κοινότητα για την οποία μιλάει. Δίνει το λόγο στους ίδιους τους πρωταγωνιστές της υπόθεσης (τάση κοινή σε πολλά εθνογραφικά ντοκυμαντέρ), την ακούμε ορισμένες μόνο φορές να κάνει κάποιες ερωτήσεις και τη βλέπουμε μόνο μια φορά στο φακό, είναι η στιγμή μιας προσευχής στη συναγωγή. Η πλειοψηφία άλλωστε των πρωταγωνιστών της έχει μια οριακή σχέση με την Εβραϊκή κοινότητα της Κρήτης. Σας θυμίζω ότι βλέπουμε και ακούμε μια μισο-ρωσίδα - μισο-εβραία ερευνήτρια, μια Ελληνο-εβραία μεγαλωμένη στη Γερμανία, ένα Νεοϋρκέζο φοιτητή που δηλώνει «πολιτισμικά Εβραίος», μια Ζακυνθινής εβραϊκής καταγωγής εθελόντρια της οποίας η οικογένεια συλλογικά προσπάθησε να μάθει ελληνικά, μια μη-θρησκευόμενη (κατά δήλωσή της) γραμματέα της Συναγωγής, μια Ιρλανδέζα Καθολική, ένα Γάλλος ερευνητής θεολογικών ζητημάτων και δύο κοινωνικούς ανθρωπολόγους (τoν Nικήτα και τον Παυσανία). Η τρίτη διαφοροποίηση κατά τη γνώμη μου αφορά τους αργούς ρυθμούς του φιλμ που επιτρέπει στην κάμερα να εστιάσει στις γάτες, στον κήπο, στα ράφια της βιβλιοθήκης κ.α. Αν αντιπαραβάλουμε αυτό το στοιχείο με το γρήγορο ρυθμό της ταινίας του Σοφιανόπουλου μπορούμε να καταλάβουμε γιατί οι ταινίες του Σοφιανόπουλου και του Amaraggi που χθες είδαμε, παράγουν περισσότερη και πιο έντονη συναισθηματική φόρτιση. Θα επικαλεστώ ένα μικρό κείμενο σχόλιο που η Ρίκα Μπενβενίστε δημοσίευσε πριν από 9 χρόνια στην Αυγή της Κυριακής (1/3/1998) με αφορμή την πρεμιέρα της ταινίας του Σοφιανόπουλου, σχόλιο στο οποίο η Ρίκα επισήμανε ότι «ο ταχύς ρυθμός του φιλμ αποδεικνύει αδιαφορία για αυτούς τους ανθρώπους και προσηλώνεται στο συγκινησιακό». Αυτό νομίζω το αποφεύγει η Γιακουμάκη.
Περνώ στα δύο ζητήματα που θέλω να καταθέσω στη συζήτηση. Ζήτημα πρώτο: ο λόγος περί πολυπολιτισμικότητας. Ακούμε στο ντοκυμαντέρ να γίνεται πολύς λόγος για την «πολυπολιτισμική Κρήτη του 19ου – αρχών του 20ου αιώνα», ακούμε ότι «η πολυ-εθνοτική ιστορία της Κρήτης φτάνει στο τέλος της με τη διάλυση των Αυτοκρατοριών» και ότι με τη γενοκτονία «έχασαν κάτι στα Χανιά, όχι μόνο τους Εβραίους αλλά και την πολυπολιτισμική τους κοινότητα». Κάποιος από τους εθελοντές μάλιστα επισημαίνει ότι «η συναγωγή είναι η συνέχεια της ιστορίας της πόλης». Ταυτόχρονα βλέπουμε φωτογραφίες ενός Καθολικού μοναχού, Μουσουλμάνων κρατικών υπαλλήλων, Χριστιανών Ορθόδοξων προεστών, μιας εκδήλωσης με μια μπάντα και σημαίες των τότε μεγάλων δυνάμεων κλπ. Δεν έχω καμία αμφιβολία ότι η κοινωνία των Χανίων μέχρι το 1922 – 1943 δεν ήταν εθνικά και πολιτισμικά ομοιογενής. Συνιστά όμως αυτό μια κατάσταση πολυπολιτισμικότητας με τη σημερινή έννοια του όρου; Θα έλεγα πως όχι, γιατί η πολυπολιτισμικότητα προϋποθέτει αφενός την ύπαρξη πολιτισμικά ξεχωριστά πληθυσμών, και αφετέρου την εσωτερική ομοιογένεια αυτών των πληθυσμών. Είναι όμως γνωστό ότι οι πληθυσμοί στην Κρήτη μοιράζονταν πολλά πολιτισμικά στοιχεία, αυτή η κατάσταση δημιούργησε άλλωστε και τη λέξη «syncretism» στα αγγλικά, λέξη που ως αντιδάνειο πέρασε και στα ελληνικά. Αυτό που μάλλον διαφοροποιούσε τους μεν από τους δε ήταν η θρησκεία. Οι επισημάνσεις αυτές έχουν ειπωθεί και γραφτεί από πολλούς ιστορικούς, Εμένα ως μη ιστορικό με ενδιαφέρει γιατί αυτή η συζήτηση περί πολυπολιτισμικότητας προβάλλεται στο παρελθόν και τι εξυπηρετεί για το παρόν και το μέλλον μας. Το αφήνω εδώ, ανοιχτό στην κουβέντα.
Το δεύτερο ζήτημα που θέλω να θέσω συνοψίζεται σε δύο φράσεις που ακούμε στο φίλμ, τη μια την έχω ήδη επισημάνει. «Έχασαν ΚΑΤΙ στα Χανιά…» και «η Ετς Χαγίιμ αποδείχθηκε ΧΡΗΣΙΜΗ». Αναρωτιέμαι τι είναι αυτό που χάθηκε στα Χανιά με τη γενοκτονία και τι είναι αυτό που βρέθηκε με την επαναλειτουργία της Ετς Χαγιίμ. Να το παραφράσω, θα με ενδιέφερε να συζητήσουμε για το «τι έχει να πει και σε τι μπορεί να αποδειχθεί χρήσιμο το συγκεκριμένο ντοκυμαντέρ στους Έλληνες Εβραίους σήμερα» και «τι έχει να πει και σε τι μπορεί να αποδειχθεί χρήσιμο το συγκεκριμένο ντοκυμαντέρ στους μη Εβραίους Έλληνες σήμερα». Αφήνω και αυτό το ζήτημα ανοιχτό προς συζήτηση.
Τελειώνω με μια φράση που μου έμεινε στο μυαλό από την πρώτη φορά που είδα τα ντοκυμαντέρ. Ο Σταυρουλάκης επισημαίνει ότι όταν σκεφτόταν το μέλλον του κτηρίου της συναγωγής ο Ραβίνος της Θεσσαλονίκης του είχε πει πως «αν τη φτιάξεις συναγωγή θα πρέπει να προσεύχεται σε αυτήν αλλά θα είναι ολομόναχος» (all alone). Ο Σταυρουλάκης τη στιγμή που παίρνει την απόφαση να κάνει το κτήριο συναγωγή δεν γνωρίζει αν θα μπορέσει να προσελκύσει εθελοντές και να δημιουργήσει τον κύκλο των ανθρώπων που βλέπουμε στο φιλμ. Αποδέχεται μια πρόκληση – πρόσκληση για ένα αβέβαιο μέλλον. Το «μέλλον είναι άλλωστε ανοιχτό, το παρόν με ενδιαφέρει» λέει σε δύο τουλάχιστον διαφορετικά καρέ του ντοκυμαντέρ. Τη στιγμή που κάνει αυτή τη δήλωση έχει ένα μικρό μειδίαμα στο πρόσωπο. Για αυτό όμως το μειδίαμα αλλά και άλλα ζητήματα θα σας μιλήσει η Ρίτσα Δέλτσου.
