ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΓΙΑΚΟΥΜΑΚΗ: «ΕΤΖ ΧΑΓΙΙΜ: ΦΩΝΕΣ ΓΥΡΩ ΑΠΟ ΜΙΑ ΣΥΝΑΓΩΓΗ»
Θα ήθελα να προσθέσω κι εγώ τις ευχαριστίες μου προς τους-τις διοργανωτές-ώτριες του διήμερου αυτού.
Για την ταινία της Δρ. Γιακουμάκη θα ήθελα να επισημάνω μερικούς άξονες μέσα από τους οποίους μπορεί κανείς να «την ανα-λογίζεται». Η δρ. Γιακουμάκη ως κοινωνική ανθρωπολόγος έκανε μια ταινία που απευθύνεται σ’ ένα ευρύτερο κοινό απ’ αυτό των κοινωνικών επιστημόνων. Γι’ αυτό και υπαινικτικά η ταινία θέτει συνεχώς διάφορα ζητήματα που οι περισσότεροι τα θεωρούν κάπως δεδομένα. Απ’ αυτά εγώ επιλέγω να αναφερθώ στα εθνικά κράτη, τη μνήμη, τις νοηματοδοτήσεις της θρησκείας και το ρόλο των δρώντων υποκειμένων.
· ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΣ ΚΑΙ Η ΕΤΖ ΧΑΓΙΙΜ
Τη συναγωγή στα Χανιά μπορεί να τη δει κανείς ως ερέθισμα για να σκεφτεί μέσα από την σύντομη αναφορά στην ιστορία των Ρομανιωτών, αλλά και των Σεφαραδιτών και άλλων Εβραϊκών ομάδων, την έμπρακτη αμφισβήτηση της αξιωματικής αρχής των εθνικών κρατών περί πολιτισμικής ομοιογένειας όχι απλώς στο παρόν, αλλά και στο ιστορικό βάθος. Έτσι επιτυγχάνεται και η ανατροπή του εδραιωτικού, ιδρυματικού μύθου των εθνικών κρατών για την απόλυτη και μονοσήμαντη σχέση μεταξύ τόπου, γλώσσας, θρησκείας και άλλων πολιτισμικών χαρακτηριστικών με ΜΙΑ εθνική/εθνοτική ομάδα
· Η ΕΤΖ ΧΑΓΙΙΜ ΩΣ ΜΝΗΜΗ
Η συγκεκριμένη ιστορία των Εβραίων των Χανίων και η εξόντωση τους λίγο πριν από το τέλος του δεύτερου παγκόσμιου πόλεμου θέτει, όπως πολλές από τις ταινίες του διήμερου αφιερώματος, το ζήτημα της μνήμης. Η ταινία, όμως, δεν θέτει θέμα ιστορικής καταγραφής, ιστοριογραφίας της εβραϊκής κοινότητας των Χανίων, αν και ο Νίκος Σταυρουλάκης, ο αναστηλωτής της συναγωγής Ετζ Χαγιίμ και κύριος πληροφορητής, αναφέρει τις δυσκολίες που αντιμετωπίζει στην αναζήτηση του για ιστορικά στοιχεία. Η ταινία αγγίζει κυρίως το θέμα της βιωματικής μνήμης και της δημόσιας μνήμης. Αφού, λοιπόν, Εβραϊκή κοινότητα δεν υπάρχει πλέον στα Χανιά, έχει σβύσει ή σβύνει και η μνήμη της; Και με ποιά έννοια «σβύνει» η κοινότητα; Σβύνει η ύπαρξη της από τη δημόσια --θεσμική και μη-- μνήμη; Ή σβύνει η μνήμη και των ίδιων των Εβραίων, όποιοι είναι αυτοί που κατάγονται από τα Χανιά, οπουδήποτε κι αν ζουν; Η ταινία κάνει υπαινιγμούς για όλα. Για τη δημόσια θεσμική μνήμη μιλάει ο Νίκος Σταυρουλάκης: τα Χανιά είναι η μόνη πόλη στην Ελλάδα που δεν υπάρχει μνημείο για τους Εβραίους κατοίκους της.
Και μέσα στους κατοίκους των Χανίων υπάρχουν κάποιοι που προφανώς θέλουν να την εξαλείψουν. Το βλέπουμε στιγμιαία στην αρχή της ταινίας, όταν η εικόνα μας δείχνει την ταμπέλα της συναγωγής, όπου κάποιοι έχουν σβύσει το ελληνόγλωσσο τμήμα της με μπλε μπογιά. Τυχαία, άραγε, η επιλογή του χρώματος; Είναι ο ελληνικός εθνικισμός που μπαίνει πάνω από την εβραϊκή παρουσία για να τη σβύσει; Σίγουρα αποτελεί μια ένδειξη για το ξερίζωμά τους από τη μνήμη της πόλης και την προσπάθεια για απάλειψη από την οπτικότητα μάλλον των κατοίκων, παρά των επισκεπτών, αφού το ξενόγλωσσο τμήμα το άφησαν ανέπαφο.
Μέσα στην καθημερινότητα της πόλης, όμως, τους θυμάται και τους «μνημονεύει», με όλες τις σημασίες της λέξης, η γειτόνισα τους που ζει πάντα στην Οβριακή. Κανείς όμως νεότερος δεν ακούγεται και δεν ξέρουμε (γιατί δεν είναι η κατεύθυνση της ταινίας αυτή) αν οι γενιές που γεννήθηκαν μετά τον πόλεμο άκουσαν κάτι γι’ αυτούς και τι. Έσβυσε, λοιπόν, η ζωντανή μνήμη των Εβραίων από τα Χανιά μαζί με την ηλικιωμένη κυρία, που πήγαινε στο παρθεναγωγείο μαζί με την Εβραιοπούλα γειτόνισα της;
Εμφανίζονται, όμως, κατά καιρούς, όπως φαίνεται κάποια στιγμή στην ταινία, κάποιοι που ψάχνουν στην Οβριακή τις οικογενειακές ρίζες τους. Σ’ αυτή την περίπτωση αναλογίζεται κανείς πώς μέσα στις οικογενειακές μνήμες ζει η Οβριακή γειτονιά και το παρελθόν της εβραϊκής κοινότητας. Θα ήταν ενδιαφέρον να ακούσει κανείς τις ιστορίες αυτών των ανθρώπων που επιστρέφουν τώρα στα Χανιά. Έτσι όπως το είπε ο νεαρός Ισραηλινός, που ήθελε να βγάλει φωτογραφία από το παράθυρο του κλειστού σπιτιού για να ξαναδούν την εικόνα που βλέπανε από το σπίτι τους, ανοίγοντας και για μας ένα μικρό παράθυρο στις μνήμες τους.
· Η ΑΝΑΣΤΗΛΩΣΗ ΤΗΣ ΣΥΝΑΓΩΓΗΣ ΚΑΙ Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΟΥ ΔΡΩΝΤΩΝ ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΩΝ
Και, ξαφνικά, από εκεί που η Εβραϊκή παρουσία έχει σχεδόν απαλειφθεί από τα Χανιά, ο Σταυρουλάκης κάνει τη σημαντική κίνηση για την αναστήλωση της συναγωγής Ετς Χαγιίμ. Αυτή είναι η παράμετρος της σημασίας των δρώντων υποκειμένων στην αλλαγή και η σημασία που έχουν τα δρώντα υποκείμενα στη διαμόρφωση της κάθε κοινωνικής πραγματικότητας. Ο Ν. Σταυρουλάκης λέει κάπου στην αρχή της ταινίας ότι μεταξύ παρελθόντος και παρόντος υπήρχε ένα κενό. Αυτό το κενό κάλυψε αυτός και δημιούργησε το υπάρχον παρόν της Εβραϊκής συναγωγής στα Χανιά, της μοναδικής σ’ όλη την Κρήτη.
Τι τύχη, θα έλεγε κανείς, που ο Σταυρουλάκης είχε την τεχνογνωσία και μπόρεσε να διαμορφώσει τις δυνατότητες που έκαναν εφικτή την αναστήλωση της Συναγωγής. Και τι τύχη, επίσης, που ο Σταυρουλάκης ενέταξε τη ζωή του μέσα σ’ αυτή τη συναγωγή και έτσι διαμορφώθηκαν οι λειτουργίες του χώρου αυτού ως αυτή τη στιγμή.
· ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΑ ΔΡΩΝΤΑ ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΑ ΚΑΙ ΕΠΑΝΑΝΟΗΜΑΤΟΔΟΤΗΣΕΙΣ ΤΗΣ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΟΤΗΤΑΣ
Η σημασία των δρώντων υποκειμένων συνοδεύεται και από το θέμα των πρακτικών νοηματοδοτήσεων που προκύπτουν από τη δράση των διαφόρων υποκειμένων. Από αυτό προκύπτει το ζήτημα τι είναι αυτή η συναγωγή κι αν με όρους κοινωνικής θεωρίας θα την βλέπαμε ως μια υβριδική μορφή θρησκευτικότητας ή μια μορφή θρησκευτικού συγκρητισμού. Η Ετζ Χαγιίμ σίγουρα αποτελεί μια συναγωγή με την πρωτογενή σημασία της λέξης: συνάθροιση. Στέκεται, όμως, μεταξύ δύο θεσμοποιημένων μορφών, αρνούμενη η ίδια—επειδή αρνούνται τα δρώντα υποκείμενα—να αποκτήσει τις πλήρεις ιδιότητες οποιασδήποτε από τις δύο. Ένα μουσείο—που θα μπορούσε να είναι και με κάποιους τρόπους είναι η Ετς Χαγιίμ— περιέχει εκθέματα, αλλά συνήθως –όμως όχι πάντα– δεν είναι θρησκευτικός χώρος. Μια συναγωγή μπορεί να είναι ένα επισκέψιμο μνημείο, αλλά δεν μπορεί να είναι χώρος προσευχής αλλοθρήσκων.
Χαρακτηριστικά μουσείου η Ετς Χαγιίμ έχει. Τουρίστες την επισκέπτονται, υπάρχει σε τουριστικούς οδηγούς και μέσα από την επίσκεψη σ’ αυτήν αποκτάει κανείς οπτικότητα και για τον ιουδαϊσμό, αλλά και για το ότι «ναι, στα Χανιά υπήρχαν Εβραίοι». Από την άλλη, η θρησκευτική διάσταση της Ετς Χαγιίμ—υβριδική, άραγε;—είναι ένας ιδιαίτερος προβληματισμός. Η θρησκευτικότητα της σηματοδοτείται όχι μόνο από το παρελθόν της ως μια από τις δυο συναγωγές των Χανίων, όταν ζούσε η Εβραϊκή κοινότητα, αλλά και από το ρόλο που παίζουν τα σύγχρονα δρώντα υποκείμενα στην καθημερινή πρακτική. Προκύπτει και από τα «εγκαίνιά» της με την τελετή που έκανε ο τότε ραβίνος της Θεσσαλονίκης και από τη συμβουλή/φορτίο ευθύνης πού έδωσε στον Σταυρουλάκη, μόνος του ν’ αρχίσει να προσεύχεται σ’ αυτήν.
Η αμφισημία της συναγωγής ως ένα υβριδικό φαινόμενο εκφράζεται από α) τα χαρακτηριστικά των εθελοντών που συνθέτουν το παρόν της κοινότητας της συναγωγής και τις ιδιότητες που της αποδίδουν ως χώρο ατομικών και συλλογικών πνευματικών αναζητήσεων μέσα σε μια νέα --New Age, κατά την άποψή μου-- θρησκευτική αντίληψη και πρακτική. Και β) από τη διστακτικότητα ή την τόλμη με την οποία μπαίνουν μέσα οι επισκέπτες, ανάλογα με το αν τη βλέπουν σαν ένα επισκέψιμο μνημείο ή σαν έναν εν λειτουργία θρησκευτικό χώρο. Όταν πριν από χρόνια την επισκέφθηκα εγώ, ως μη Εβραία, ένοιωθα συστολή και αμηχανία απέναντι σ’ ένα χώρο μιας συγγενούς μεν θρησκείας και οικείας ομάδας, αλλά στην οποία δεν ανήκω. «Με» ένοιωθα παρείσακτη. Αν έβλεπα την Ετς Χαγιίμ ως απλώς ένα επισκέψιμο μνημείο, όπως όταν μπαίνω στο Αλατζά Ιμαρέτ στη Θεσσαλονίκη, για παράδειγμα, θα ήταν αλλιώς. Η διάσταση του μνημείου αποφορτίζει σε μεγάλο βαθμό τη σημασία του ποιός είναι ο επισκέπτης, γιατί το μνημείο είναι κατ’ αρχήν ΓΙΑ τον επισκέπτη. Γι’ αυτό και, όπως είδαμε, για κάποιους Εβραίους η θρησκευτικότητα του χώρου δεν συνάδει με επανερμηνείες είτε της χωροθέτησης της, είτε της σύστασης της συγκεκριμένης κοινότητας (χαρακτηριστικά ήταν τα λόγια της καθολικής γυναίκας από το Manchester).
· ΔΡΩΝΤΑ ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΑ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΟΤΗΤΑ ΕΝ ΚΑΤΑΚΛΕΙΔΙ
Η ταινία μας δείχνει τις δυνατότητες επανασημασιοδότησης αφενός χώρων που χαρακτηρίζονται από βαθιά σημαινόμενα. μια Συναγωγή είναι το απόλυτο σημαίνον και, άρα, συνώνυμο της Εβραϊκότητας. Αφετέρου μας δείχνει την επανασημασιοδότηση της ίδιας της θρησκευτικότητας, που σε προσωπικό επίπεδο άλλοτε σηματοδοτείται από κατάφαση ή άρνηση προς επίσημες θρησκείες και άλλοτε από άλλες, New Age ίσως, πνευματικές αναζητήσεις, που όλα όμως βρίσκουν πρόσφορο έδαφος στο κέλυφος της Συναγωγής Ετς Χαγιίμ.
Επιστρέφουμε, όμως, πάντα στο ρόλο των δρώντων υποκειμένων. Τι θα συνέβαινε αν ο Ν. Σταυρουλάκης δεν σύγκλινε την προσωπική του ζωή μ’ αυτήν της Συναγωγής; Καμιά από τις παραπάνω αμφισημίες και επανανοηματοδοτήσεις δεν θα είχε υλοποιηθεί, μια κοινωνική πραγματικότητα δεν θα είχε συμβεί. Ίσως και να είχε γίνει η Ετζ Χαγιίμ, όπως σκέφτηκε και ο ίδιος προς στιγμήν, ένα πολιτιστικό κέντρο του Δήμου Χανίων, συνηθισμένη εξέλιξη για πολλά μνημεία μέσα στα πλαίσια της πολιτιστικής διαχείρισής τους. Και τότε οι πληροφορίες για την κάποτε υπάρχουσα Εβραϊκή κοινότητα των Χανίων θα ήταν οι ίδιες; Πιο σημαντικό, όμως, είναι το ερώτημα τι θα συμβεί αν αποφασίσει τώρα ο Ν. Σταυρουλάκης να αποσπάσει την προσωπική του ζωή από τη Συναγωγή. Το δήλωσε ο ίδιος στο τέλος: Άγνωστο. Εγώ δεν θέλω να προσπαθήσω να μαντέψω, γιατί ο ίδιος ο Ν. Σταυρουλάκης απέδειξε –και η ταινία μας το επισημαίνει– ότι ο ρόλος των δρώντων υποκειμένων μπορεί να είναι εξαιρετικά καθοριστικός για την εξέλιξη ενός συμβόλου μνήμης.
Θα ήθελα να προσθέσω κι εγώ τις ευχαριστίες μου προς τους-τις διοργανωτές-ώτριες του διήμερου αυτού.
Για την ταινία της Δρ. Γιακουμάκη θα ήθελα να επισημάνω μερικούς άξονες μέσα από τους οποίους μπορεί κανείς να «την ανα-λογίζεται». Η δρ. Γιακουμάκη ως κοινωνική ανθρωπολόγος έκανε μια ταινία που απευθύνεται σ’ ένα ευρύτερο κοινό απ’ αυτό των κοινωνικών επιστημόνων. Γι’ αυτό και υπαινικτικά η ταινία θέτει συνεχώς διάφορα ζητήματα που οι περισσότεροι τα θεωρούν κάπως δεδομένα. Απ’ αυτά εγώ επιλέγω να αναφερθώ στα εθνικά κράτη, τη μνήμη, τις νοηματοδοτήσεις της θρησκείας και το ρόλο των δρώντων υποκειμένων.
· ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΣ ΚΑΙ Η ΕΤΖ ΧΑΓΙΙΜ
Τη συναγωγή στα Χανιά μπορεί να τη δει κανείς ως ερέθισμα για να σκεφτεί μέσα από την σύντομη αναφορά στην ιστορία των Ρομανιωτών, αλλά και των Σεφαραδιτών και άλλων Εβραϊκών ομάδων, την έμπρακτη αμφισβήτηση της αξιωματικής αρχής των εθνικών κρατών περί πολιτισμικής ομοιογένειας όχι απλώς στο παρόν, αλλά και στο ιστορικό βάθος. Έτσι επιτυγχάνεται και η ανατροπή του εδραιωτικού, ιδρυματικού μύθου των εθνικών κρατών για την απόλυτη και μονοσήμαντη σχέση μεταξύ τόπου, γλώσσας, θρησκείας και άλλων πολιτισμικών χαρακτηριστικών με ΜΙΑ εθνική/εθνοτική ομάδα
· Η ΕΤΖ ΧΑΓΙΙΜ ΩΣ ΜΝΗΜΗ
Η συγκεκριμένη ιστορία των Εβραίων των Χανίων και η εξόντωση τους λίγο πριν από το τέλος του δεύτερου παγκόσμιου πόλεμου θέτει, όπως πολλές από τις ταινίες του διήμερου αφιερώματος, το ζήτημα της μνήμης. Η ταινία, όμως, δεν θέτει θέμα ιστορικής καταγραφής, ιστοριογραφίας της εβραϊκής κοινότητας των Χανίων, αν και ο Νίκος Σταυρουλάκης, ο αναστηλωτής της συναγωγής Ετζ Χαγιίμ και κύριος πληροφορητής, αναφέρει τις δυσκολίες που αντιμετωπίζει στην αναζήτηση του για ιστορικά στοιχεία. Η ταινία αγγίζει κυρίως το θέμα της βιωματικής μνήμης και της δημόσιας μνήμης. Αφού, λοιπόν, Εβραϊκή κοινότητα δεν υπάρχει πλέον στα Χανιά, έχει σβύσει ή σβύνει και η μνήμη της; Και με ποιά έννοια «σβύνει» η κοινότητα; Σβύνει η ύπαρξη της από τη δημόσια --θεσμική και μη-- μνήμη; Ή σβύνει η μνήμη και των ίδιων των Εβραίων, όποιοι είναι αυτοί που κατάγονται από τα Χανιά, οπουδήποτε κι αν ζουν; Η ταινία κάνει υπαινιγμούς για όλα. Για τη δημόσια θεσμική μνήμη μιλάει ο Νίκος Σταυρουλάκης: τα Χανιά είναι η μόνη πόλη στην Ελλάδα που δεν υπάρχει μνημείο για τους Εβραίους κατοίκους της.
Και μέσα στους κατοίκους των Χανίων υπάρχουν κάποιοι που προφανώς θέλουν να την εξαλείψουν. Το βλέπουμε στιγμιαία στην αρχή της ταινίας, όταν η εικόνα μας δείχνει την ταμπέλα της συναγωγής, όπου κάποιοι έχουν σβύσει το ελληνόγλωσσο τμήμα της με μπλε μπογιά. Τυχαία, άραγε, η επιλογή του χρώματος; Είναι ο ελληνικός εθνικισμός που μπαίνει πάνω από την εβραϊκή παρουσία για να τη σβύσει; Σίγουρα αποτελεί μια ένδειξη για το ξερίζωμά τους από τη μνήμη της πόλης και την προσπάθεια για απάλειψη από την οπτικότητα μάλλον των κατοίκων, παρά των επισκεπτών, αφού το ξενόγλωσσο τμήμα το άφησαν ανέπαφο.
Μέσα στην καθημερινότητα της πόλης, όμως, τους θυμάται και τους «μνημονεύει», με όλες τις σημασίες της λέξης, η γειτόνισα τους που ζει πάντα στην Οβριακή. Κανείς όμως νεότερος δεν ακούγεται και δεν ξέρουμε (γιατί δεν είναι η κατεύθυνση της ταινίας αυτή) αν οι γενιές που γεννήθηκαν μετά τον πόλεμο άκουσαν κάτι γι’ αυτούς και τι. Έσβυσε, λοιπόν, η ζωντανή μνήμη των Εβραίων από τα Χανιά μαζί με την ηλικιωμένη κυρία, που πήγαινε στο παρθεναγωγείο μαζί με την Εβραιοπούλα γειτόνισα της;
Εμφανίζονται, όμως, κατά καιρούς, όπως φαίνεται κάποια στιγμή στην ταινία, κάποιοι που ψάχνουν στην Οβριακή τις οικογενειακές ρίζες τους. Σ’ αυτή την περίπτωση αναλογίζεται κανείς πώς μέσα στις οικογενειακές μνήμες ζει η Οβριακή γειτονιά και το παρελθόν της εβραϊκής κοινότητας. Θα ήταν ενδιαφέρον να ακούσει κανείς τις ιστορίες αυτών των ανθρώπων που επιστρέφουν τώρα στα Χανιά. Έτσι όπως το είπε ο νεαρός Ισραηλινός, που ήθελε να βγάλει φωτογραφία από το παράθυρο του κλειστού σπιτιού για να ξαναδούν την εικόνα που βλέπανε από το σπίτι τους, ανοίγοντας και για μας ένα μικρό παράθυρο στις μνήμες τους.
· Η ΑΝΑΣΤΗΛΩΣΗ ΤΗΣ ΣΥΝΑΓΩΓΗΣ ΚΑΙ Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΟΥ ΔΡΩΝΤΩΝ ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΩΝ
Και, ξαφνικά, από εκεί που η Εβραϊκή παρουσία έχει σχεδόν απαλειφθεί από τα Χανιά, ο Σταυρουλάκης κάνει τη σημαντική κίνηση για την αναστήλωση της συναγωγής Ετς Χαγιίμ. Αυτή είναι η παράμετρος της σημασίας των δρώντων υποκειμένων στην αλλαγή και η σημασία που έχουν τα δρώντα υποκείμενα στη διαμόρφωση της κάθε κοινωνικής πραγματικότητας. Ο Ν. Σταυρουλάκης λέει κάπου στην αρχή της ταινίας ότι μεταξύ παρελθόντος και παρόντος υπήρχε ένα κενό. Αυτό το κενό κάλυψε αυτός και δημιούργησε το υπάρχον παρόν της Εβραϊκής συναγωγής στα Χανιά, της μοναδικής σ’ όλη την Κρήτη.
Τι τύχη, θα έλεγε κανείς, που ο Σταυρουλάκης είχε την τεχνογνωσία και μπόρεσε να διαμορφώσει τις δυνατότητες που έκαναν εφικτή την αναστήλωση της Συναγωγής. Και τι τύχη, επίσης, που ο Σταυρουλάκης ενέταξε τη ζωή του μέσα σ’ αυτή τη συναγωγή και έτσι διαμορφώθηκαν οι λειτουργίες του χώρου αυτού ως αυτή τη στιγμή.
· ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΑ ΔΡΩΝΤΑ ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΑ ΚΑΙ ΕΠΑΝΑΝΟΗΜΑΤΟΔΟΤΗΣΕΙΣ ΤΗΣ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΟΤΗΤΑΣ
Η σημασία των δρώντων υποκειμένων συνοδεύεται και από το θέμα των πρακτικών νοηματοδοτήσεων που προκύπτουν από τη δράση των διαφόρων υποκειμένων. Από αυτό προκύπτει το ζήτημα τι είναι αυτή η συναγωγή κι αν με όρους κοινωνικής θεωρίας θα την βλέπαμε ως μια υβριδική μορφή θρησκευτικότητας ή μια μορφή θρησκευτικού συγκρητισμού. Η Ετζ Χαγιίμ σίγουρα αποτελεί μια συναγωγή με την πρωτογενή σημασία της λέξης: συνάθροιση. Στέκεται, όμως, μεταξύ δύο θεσμοποιημένων μορφών, αρνούμενη η ίδια—επειδή αρνούνται τα δρώντα υποκείμενα—να αποκτήσει τις πλήρεις ιδιότητες οποιασδήποτε από τις δύο. Ένα μουσείο—που θα μπορούσε να είναι και με κάποιους τρόπους είναι η Ετς Χαγιίμ— περιέχει εκθέματα, αλλά συνήθως –όμως όχι πάντα– δεν είναι θρησκευτικός χώρος. Μια συναγωγή μπορεί να είναι ένα επισκέψιμο μνημείο, αλλά δεν μπορεί να είναι χώρος προσευχής αλλοθρήσκων.
Χαρακτηριστικά μουσείου η Ετς Χαγιίμ έχει. Τουρίστες την επισκέπτονται, υπάρχει σε τουριστικούς οδηγούς και μέσα από την επίσκεψη σ’ αυτήν αποκτάει κανείς οπτικότητα και για τον ιουδαϊσμό, αλλά και για το ότι «ναι, στα Χανιά υπήρχαν Εβραίοι». Από την άλλη, η θρησκευτική διάσταση της Ετς Χαγιίμ—υβριδική, άραγε;—είναι ένας ιδιαίτερος προβληματισμός. Η θρησκευτικότητα της σηματοδοτείται όχι μόνο από το παρελθόν της ως μια από τις δυο συναγωγές των Χανίων, όταν ζούσε η Εβραϊκή κοινότητα, αλλά και από το ρόλο που παίζουν τα σύγχρονα δρώντα υποκείμενα στην καθημερινή πρακτική. Προκύπτει και από τα «εγκαίνιά» της με την τελετή που έκανε ο τότε ραβίνος της Θεσσαλονίκης και από τη συμβουλή/φορτίο ευθύνης πού έδωσε στον Σταυρουλάκη, μόνος του ν’ αρχίσει να προσεύχεται σ’ αυτήν.
Η αμφισημία της συναγωγής ως ένα υβριδικό φαινόμενο εκφράζεται από α) τα χαρακτηριστικά των εθελοντών που συνθέτουν το παρόν της κοινότητας της συναγωγής και τις ιδιότητες που της αποδίδουν ως χώρο ατομικών και συλλογικών πνευματικών αναζητήσεων μέσα σε μια νέα --New Age, κατά την άποψή μου-- θρησκευτική αντίληψη και πρακτική. Και β) από τη διστακτικότητα ή την τόλμη με την οποία μπαίνουν μέσα οι επισκέπτες, ανάλογα με το αν τη βλέπουν σαν ένα επισκέψιμο μνημείο ή σαν έναν εν λειτουργία θρησκευτικό χώρο. Όταν πριν από χρόνια την επισκέφθηκα εγώ, ως μη Εβραία, ένοιωθα συστολή και αμηχανία απέναντι σ’ ένα χώρο μιας συγγενούς μεν θρησκείας και οικείας ομάδας, αλλά στην οποία δεν ανήκω. «Με» ένοιωθα παρείσακτη. Αν έβλεπα την Ετς Χαγιίμ ως απλώς ένα επισκέψιμο μνημείο, όπως όταν μπαίνω στο Αλατζά Ιμαρέτ στη Θεσσαλονίκη, για παράδειγμα, θα ήταν αλλιώς. Η διάσταση του μνημείου αποφορτίζει σε μεγάλο βαθμό τη σημασία του ποιός είναι ο επισκέπτης, γιατί το μνημείο είναι κατ’ αρχήν ΓΙΑ τον επισκέπτη. Γι’ αυτό και, όπως είδαμε, για κάποιους Εβραίους η θρησκευτικότητα του χώρου δεν συνάδει με επανερμηνείες είτε της χωροθέτησης της, είτε της σύστασης της συγκεκριμένης κοινότητας (χαρακτηριστικά ήταν τα λόγια της καθολικής γυναίκας από το Manchester).
· ΔΡΩΝΤΑ ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΑ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΟΤΗΤΑ ΕΝ ΚΑΤΑΚΛΕΙΔΙ
Η ταινία μας δείχνει τις δυνατότητες επανασημασιοδότησης αφενός χώρων που χαρακτηρίζονται από βαθιά σημαινόμενα. μια Συναγωγή είναι το απόλυτο σημαίνον και, άρα, συνώνυμο της Εβραϊκότητας. Αφετέρου μας δείχνει την επανασημασιοδότηση της ίδιας της θρησκευτικότητας, που σε προσωπικό επίπεδο άλλοτε σηματοδοτείται από κατάφαση ή άρνηση προς επίσημες θρησκείες και άλλοτε από άλλες, New Age ίσως, πνευματικές αναζητήσεις, που όλα όμως βρίσκουν πρόσφορο έδαφος στο κέλυφος της Συναγωγής Ετς Χαγιίμ.
Επιστρέφουμε, όμως, πάντα στο ρόλο των δρώντων υποκειμένων. Τι θα συνέβαινε αν ο Ν. Σταυρουλάκης δεν σύγκλινε την προσωπική του ζωή μ’ αυτήν της Συναγωγής; Καμιά από τις παραπάνω αμφισημίες και επανανοηματοδοτήσεις δεν θα είχε υλοποιηθεί, μια κοινωνική πραγματικότητα δεν θα είχε συμβεί. Ίσως και να είχε γίνει η Ετζ Χαγιίμ, όπως σκέφτηκε και ο ίδιος προς στιγμήν, ένα πολιτιστικό κέντρο του Δήμου Χανίων, συνηθισμένη εξέλιξη για πολλά μνημεία μέσα στα πλαίσια της πολιτιστικής διαχείρισής τους. Και τότε οι πληροφορίες για την κάποτε υπάρχουσα Εβραϊκή κοινότητα των Χανίων θα ήταν οι ίδιες; Πιο σημαντικό, όμως, είναι το ερώτημα τι θα συμβεί αν αποφασίσει τώρα ο Ν. Σταυρουλάκης να αποσπάσει την προσωπική του ζωή από τη Συναγωγή. Το δήλωσε ο ίδιος στο τέλος: Άγνωστο. Εγώ δεν θέλω να προσπαθήσω να μαντέψω, γιατί ο ίδιος ο Ν. Σταυρουλάκης απέδειξε –και η ταινία μας το επισημαίνει– ότι ο ρόλος των δρώντων υποκειμένων μπορεί να είναι εξαιρετικά καθοριστικός για την εξέλιξη ενός συμβόλου μνήμης.
